Kisah Hikmah - Imam Zainuddin al-Malibari, Pengarang Kitab Fathul Mu’in dan Ulama Penggerak Jihad

KISAH HIKMAH

Biografi Imam Zainuddin al-Malibari, Pengarang Kitab Fathul Mu’in

Salah satu nama yang tidak asing bagi para pelajar mazhab Syafii adalah Zainuddin al-Malaibari. Itulah nama bagi penyarang kitab Fathul Mu’in, sebuah kitab fiqih yang sangat populer bagi kalangan pelajar pertengahan. Kitab Fathul Muin merupakan kitab kurikulum tingkatan menengah di seluruh pesantren di Indonesia dan beberapa negara lainnya.

Nama lengkap beliau adalah Syeikh Zainuddin Ahmad bin Qadhi Muhammad al-Ghazali bin Syeikh Zainuddin al-Makhdum Kabir bin Syeikh Qadhi Ali bin Syeikh Qadhi Ahmad al-Ma’bari Asy-Syafii al-Asy’ari al-Funnani al-Malaibari.

Beliau dilahirkan di Chombal dalam wilayah Malaibar atau yang sekarang dikenal dengan Kerala, negara bagian bagian barat daya. Dilahirkan tahun 938 H/1532 M.

Imam Zainuddin al-Malaibari berasal dari keluarga al-Makhdum, satu keluarga yang diperkirakan sampai ke Malaibar, India pada abad ke 7 H/15 M. Keluarga ini didirikan oleh Syeikh Qadhi Zainuddin Ibrahim Ahmad yang merupakan paman dari Syeikh Zainuddin Kabir, sang kakek. Keluarga al-Makhdum menjadi panutan bagi masyarakat Ponnan dan Malaibar secara menyeluruh, bukan hanya bagi umat Islam tetapi juga menjadi panutan bagi masyarakat yang bukan muslim. Keluarga la-Makhdum memiliki peran yang besar dalam penyebaran ilmu agama dan ilmu Arabiyah di Negri India. Sampai sekarang keluarga al-Makhdum dikenal sebagai keluarga yang penuh dengan ilmu fiqh, dakwah dan adab. Menurut ahli sejarah, asal usul keluarga al-makhdum berasal dari Negri Yaman. Mereka meninggalkan negrinya dalam rangka berdakwah hingga sampai ke Negri Malaibar.

Sebagian kalangan yang menuliskan biografi beliau, seperti Imam al-Laknawi dalam kitab Nazhatul Khawatir, Syeikh Umar Ridha dalam kitab Mu’jam Muallifin, dan Az-Zarkaly dalam kitab al-A’lam, menyebutkan nama ayah beliau adalah Syeikh Abdul Aziz al-Malaibar. Namun nama ayah beliau yang sebenarnya sebagaimana beliau tulis sendiri dalam kitab beliau al-Ajwibah al-Ajibah ‘an As`ilah al-Gharibah adalah Syeikh Muhammad al-Ghazali. Sedangkan Syeikh Abdul Aziz sendiri merupakan paman Syeikh Zainuddin ini.

Ayah beliau, Syeikh Muhammad al-Ghazali merupakan seorang ulama yang wara’ dan masyhur, ahli dalam ilmu hadits, tafsir dan kalam dan merupakan qadhi di Malaibar Selatan, dan juga merupakan pendiri mesjid jamik Chombal. Ibu beliau juga merupakan seorang wanita shalihah yang berasal dari keluarga yang dikenal keshalihannya.

Kakek beliau yang juga bernama Zainuddin - sehingga dikenal dengan Syeikh Zainuddin Kabir sedangkan cucu beliau dengan Zainuddin Saghir - sangat mencintai ulama sufi terlebih lagi Imam Ghazali, sehingga beliau menamai salah satu anaknya dengan nama Muhammad al-Ghazali yang merupakan ayah dari Syeikh Zainuddin. Kakek beliau memiliki banyak karangan. Salah satunya adalah Nadham dalam ilmu akhlak, Hidayah Atqiya` yang kemudian disyarah oleh anak beliau Syeikh Abdul Aziz al-Makhdumi dengan nama Maslak al-Atqiya wa Manhaj al-Ashfiya, disyarah oleh Saiyid Abu Bakar Syatha dengan nama Kifayatul Atqiya wa Manhaj al-Ashfiya dan juga disyarah oleh ulama Nusantara, Syeikh Nawawi al-Bantani dengan nama Sulam Fudhala’ li Khatimah Nubala`. Syeikh Zainuddin Kabir juga mengarang nadham yang mengajak umat dan para raja berjihad melawan kafir Portugis.

Syeikh Zainuddin Shagir Memulai membaca ilmu dasar-dasar dalam agama kepada ayahanda dan ibunda beliau. Kemudian beliau menuju ke daerah Ponnan untuk belajar kepada paman beliau Syeikh Abdul Aziz yang mengajar di Mesjid Jamik di sana.

Imam Zainuddin al-Malaibari tidak mencukupkan perjalanan ilmiyah beliau hanya di negrinya saja, namun beliau memperluas rihlah ilmiyah beliau hingga mencapai jazirah Arab dan Hijaz sambil menunaikan ibadah haji dan umrah. Beliau menetap dalam waktu lebih kurang 10 tahun dan berguru kepada beberapa ulama besar di tanah Haramain.

Guru Imam Zainuddin al-Malaibari

Di antara guru-guru beliau di Haramain adalah;

Syeikh Islam Ibnu Hajar al-Haitami, merupakan guru yang paling beliau cintai sehingga dalam kitab Fathul Muin beliau menyebutkan kata “syaikhuna/guku kami” secara mutlak untuk Ibnu Hajar al-Haitami.

Syeikh Islam Izzuddin Abdul Aziz Az-Zamzami

Syeikhul Islam Abdurrahman bin Zayad, mufti Negri Hijaz dan Yaman

Syeikh Islam Saiyid Abdurrahman ash-Shafawi

Imam Zainul Abidin Abu Makarim Muhammad bin Tajul Arifin Abi Hasan ash-Shiddiqi al-Bakri, yang merupakan murid dari Syaikhul Islam Zakaria al-Anshari.

Guru beliau, Syeikhul Islam Ibnu Hajar al-Haitami sangat mengagumi kecerdikan Imam Zainuddin. Para ahli sejarah menyebutkan bahwa Ibnu Hajar al-Haitami pernah mengunjungi Malaibar, India dan menetap beberapa waktu di Mesjid Jamik Ponnani tempat Syeikh Zainuddin mengajar.

Ketika beliau menetap di Haramain, beliau banyak menggunakan kesempatan untuk meminta fatwa kepada beberapa ulama besar masa itu seperti kepada Syeikh Islam Syamsuddin Muhammad bin Ahmad ar-Ramli (w. 1004 H), Syeikh Muhammad Khatib asy-Syarbini (w. 979 H), Imam Abdullah Bamakhramah (w. 972 H), Imam Abdurrauf bin Yahya al-Makki yang juga murid dari Syeikhul Islam Ibnu Hajar al-Haitami. Pertanyan-pertanyan tersebut beliau kumpulkan dalam satu kitab yang beliau namakan dengan al-Ajwibah al-Ghaliyah fi al-As`ilah al-Gharibah.

Beliau mendapat talqin zikir jali dan khafi dari guru beliau Imam Muhammad bin Abi Hasan al-Bakri dan mengambil thariqat Qadiriyah dari beliau pada tahun 966 H/1587 M, tepat sebelum fajar hari jumat pada 10 Ramadhan.

Diantara ulama besar yang semasa dengan beliau dalam belajar adalah Syeikh Abu Bakar Salim al-Hadhrami, Syeikh Aidarus al-Ahmadiabadi, Imam Mula Ali Qari, Syeikh Ibnu Abdullah Saqqaf al-Hadhrami dll.

Murid-murid Imam Zainuddin al-Malaibari

Syeikh Zainuddin al-Malaibari merupakan salah satu pengkhadam Mazhab Syafii. Beliau mengajar ilmu syar’iyah dan ilmu Arabiyah di Mesjid Jamik Ponnani dalam masa 63 tahun. Dari halaqah beliau ini, lahirlah beberapa ulama besar, antara lain;

1.    Syeikh Abdurrahman al-Makhdum kabir al-Ponani

2.    Syeikh Jamaluddin bin bin Syeikh Usman al-Ma’bari al-Ponnani

3.    Syeikh Jamaluddin bin Syeikh Abdul Aziz al-Makhdum al-Ponnani

4.    Qadhi Usman Labba al-Qahiri

5.    Syeikh Qadhi Usman al-Qahiri

6.    dll

Karya-karya Imam Zainuddin al-Malaibari

    Selain mengajar, Syeikh Zainnuddin juga mengarang beberapa kitab dalam bahasa Arab. Di antara karya-karya beliau adalah;

1.    Irsyadul Ibad ila Sabil Rasyad, kitab yang berisi fiqh, aqidah dan tashawuf. Dalam kitab Fathul Mu’in, Syeikh Zainuddin sempat menyebutkan nama kitab Irsyadul Ibad ini.

2.    Ihkam Ahkam Nikah, kitab ini juga sempat beliau singguh dalam fathul muin pada awal kitab Nikah. Kitab ini pernah di cetak di Malaibar

3.    Qurratul ain bi muhimmat ad-din, yang merupakan matan dari Fathul Mu’in. Kitab ini disyarah oleh ulama Nusantara, Syeikh Nawawi al-Bantani dengan nama Nihayah al-Zain fi Irsyad al-Mubtadiin.

4.    Fathul Muin Syarh Qaurratul ain, kitab ini selesai dikarang tahun 982 H.

5.    Tuhfatul Mujahidin fi ba’dh akhbar Burtughaliyin, berisi tentang kelebihan berjihad dan sedikit sejarah kaum kafir di Malaibar dan sejarah perlawanan umat Islam terhadap penjajah Portugis, kitab ini selesai dikarang tahun 985 H. Kitab ini telah diterjemahkan kedalam berbagai bahasa dunia, sperti Inggris, Spanyol, Jerman, Prancis, Ceska, Persia, Urdu, Tamil, Gujarat dan kanada.

6.    Manhaj al-Wadhih syarah kitab beliau sendiri Ihkam Ahkam nikah, salah satu naskah manuskripnya ada di Universitas malik Suud Saudi Arabiya

7.    al-Ajwibah al-Ajibah ‘an As`ilah al-Gharibah

8.    Mukhtashar Syarah Shudur fi Ahwal al-mauta wal qubur Imam Suyuthi

9.    al-Jawahir fi Uqubah Ahli Kabair

10.    al-Fatawa al-Hindiyah

Kedudukan beliau ( Imam Zainuddin al-Malaibari ) dalam mazhab Syafii

Walaupun nama dan pendapat beliau tidak pernah disebut oleh ulama yang membahas seputar masalah perbedaan ulama muta`akhirin Syafii’iyah seperti Syeikh Sulaiman Kurdi, pengarang kitab Fawad Madaniyah fi man Yufta biqaulihi min Muta`akhiri Syafi’iyah, dimana beliau banyak menyebutkan tentang murid Ibnu Hajar al-Haitami yang lain seperti Syeikh Abdurrauf al-Makki, namun Syeikh Zainuddin al-Malaibary mendapat kedudukan yang besar dalam barisan ulama muta`akhirin Syafi`iyah. Hal ini dapat dilihat dari penerimaan dan pujian dari para ulama mazhab Syafii lain terhadap kitab beliau Fathul muin. Kitab Fathul muin dijadikan pelajaran di perbagai negara yang bermazhab Syafii seperti Mesir, India, Indonesia, Malaysia, Makkah, Madinah, Syam, Bagdad, Srilanka dll. Di Aceh, seluruh Dayah menggunakan kitab Fathul Muin dengan Hasyiah I’anah Thalibin sebagai kitab kurikulum setelah kitab Fathul Qarib dan Hasyiah al-Bajuri.

Dalam kitab Fathul Muin, beliau lebih banyak cenderung kepada tarjih Imam Ibnu Hajar al-Haitami dari pada tarjih Imam Ramli.

Selain dikaji, kitab Fathul Muin juga di beri hasyiah oleh beberapa ulama, di antara hasyiahnya adalah;

1.    I’anathuth Thalibin karangan Saiyid Bakri Syatha. Kitab ini merupakan hasyiah dari fathul muin yang paling populer

2.    I’anathul musta’in syarh ‘ala Fathul muin karangan Syeikh Syahir Ali bin Ahmad bin Sa’id Bashabarin (wa. 1304 H)

3.    Tarsyihul mustafidin syarh ‘ala fath muin karangan Sayyid Alawi bin Saiyid Ahmad as-Saqqaf (w. 1335H/1916 M).

4.    Hasyiah ‘ala Fathul Muin karangan Maulana Ahmad asy-Syirazi al-Malaibari (w. 1326 H) terdiri atas 3 jilid

5.    Hasyiah ‘ala Fathul Muin karangan Syeikh Qanit Syihabuddin Ahmad Kuya asy-Syaliyati (w. 1374 H)

6.    Tansyith al-Muthali’in syarah ‘ala Fath Mu’in, karangan Syeikh Maulawi Ali bin Syeikh Arif billah Maulana Syeikh Abdurrahman an-Naqsyabandi at-Tanuri (w. 13347 H), belum sempurna.

7.    Syarah ‘ala Fath Mu’in karangan Syeikh Maulana Zainuddin al-Makhdumi al-Kahir al-Funnani (w.1304 H), terdiri atas 3 jilid.

8.    Ta’liq Kabir ‘ala Fath Mu’in, karangan Syeikh Ahmad bin Muhammad al-Balankuty (w. 1341 H)

9.    Dll

Sikap Imam Zainuddin al-Malaibari Anti Penjajahan

Syeikh Zainuddin al-Malaibar juga merupakan seorang ulama yang sangat anti kepada penjajahan Portugis kala itu. Beliau sangat mencintai tanah airnya dan berupaya menyadarkan kaumnya akan pentingnya mencintai tanah air. Beliau juga menciptakan nasyid-nasyid yang mendendangkan kecintaan kepada tanah air dan membangkitkan ruh jihad melawan kaum kafir. Untuk tujuan itu beliau mengarang Kitab Tuhfatul Mujahidin fi Ba’dh Akhbar al-Burtuthaliyin.

Dalam kitab ini beliau menjelaskan sedikit tentang hukum dan dorongan untuk berjihad, sejarah perkembangan Islam di Malaibar, sedikit tentang adat istiadat kaum kafir di Malaibar, dan sejarah masuknya kaum kafir Eropa ke Malaibar serta bagaimana buruk dan kejamnya perlakuan mereka terhadap kaum muslimin. Beliau menghadiahkan kitab tersebut kepada Sultan Ali I bin Adil Syah, sultan di India Selatan masa itu.

Kitab ini mejadi sebuah kitab yang sangat bernilai karena menggerakkan perlawanan kepada kaum penjajah Portugis dan juga merupakan kitab pertama yang menceritakan sejarah Malaibar dahulu.

Dalam kitab Tuhfatul Mujahidin, Syeikh Zainuddin al-Malaibar juga menyebutkan bagaimana Portugis menguasai hampir seluruh Kerajaan di Islam di India dan wilayah Asia Tenggara. Beliau menyebutkan beberapa raja Muslim yang mampu merebut kembali benteng-bentang yang dibangun oleh Portugis, diantaranya adalah Sulthan al-Mujahid Ali al-Asyi yang tidak lain merupakan Sultan Kerajaan Aceh Darussalam, Sultan Ali Mughayat Syah, yang berhasil melepaskan Sumatra dari cengkraman Portugis. [1]

Imam Zainuddin al-Malaibari Wafat

Terjadi perbedaan pendapat di kalangan ahli sejarah tentang tahun wafat beliau. Menurut Jirji Zaidan yang diikuti oleh Carl Brockelmann dan az-Zarkali, beliau wafat tahun 987 H/1579 M. Namun pendapat ini sanga tidak tepat, karena dalam kitab Tuhfatul Mujahidin, Syeikh Zainuddin al-Malaibar juga menceritakan kejadian-kejadian yang terjadi pada tahun 991 H/1583 M. Menurut pendapat yang kuat, beliau meninggal tahun 1028 H sebagaimana disebutkan oleh ahli sejarah India, Syeikh Muhammad Misliyar dalam kitabnya, Tuhfatul Akhyar fi Tarikh Ulama Malaibar.

Beliau dimakankan di dekat mesjid Jamik di Kungippalli, propinsi Chombal berdampingan dengan kubur istri beliau. Kubur beliau diziarahi oleh kaum muslim dari berbagai daerah.

[1] Tuhfatul Mujahidin, hal 287